Γιατί ο Μεσαίωνας έχει τόσο κακή φήμη!

«Οι άνθρωποι έχουν το δικαίωμα να ζουν όπως θέλουν, δεν είμαστε πια στον Μεσαίωνα». Αυτή η δήλωση, που έγινε πρόσφατα από τον Υπουργό Εξωτερικών του Λουξεμβούργου Jean Asselborn σε σχέση με έναν ομοφοβικό νόμο στην Ουγγαρία, δείχνει ότι ο Μεσαίωνας χρησιμοποιείται συχνά ως συνώνυμο του ακαλλιέργητου, του βάρβαρου και του υποανάπτυκτου.

Για παράδειγμα, εδώ και χρόνια, ταινίες και σειρές που διαδραματίζονται στον Μεσαίωνα απεικονίζουν μια βίαιη, άδικη και δεισιδαιμονική κοινωνία. Και αυτό το όραμα ενισχύεται από μια όλο και πιο σκοτεινή αισθητική – ο ήλιος προφανώς δεν ανέτειλε πολύ τον Μεσαίωνα. Υπό αυτή την έννοια, το The Last Duel, μια πρόσφατη υπερπαραγωγή του Hollywood που διαδραματίζεται στην εποχή, είναι ένα κλισέ παράδειγμα.

Το να κρίνει κανείς μαζικά 1.000 χρόνια ιστορίας φαίνεται μάλλον γελοίο. Μπορείτε να φανταστείτε ότι στο μέλλον η περίοδος μεταξύ 1500 και 2500 θα θεωρείται μόνο μια εποχή – με την ίδια ετικέτα να εφαρμόζεται σε όλους αυτούς τους αιώνες;

Εξάλλου, αρκεί να μπεις σε έναν γοτθικό καθεδρικό ναό για να δεις ότι ο Μεσαίωνας δεν ήταν μόνο βάρβαρος ή σκοτεινός. Γιατί λοιπόν ο μεσαίωνας έχει τόσο κακή φήμη;

Μεσαίωνας: μια κοιλάδα ανάμεσα σε δυο βουνά

Το πρώτο ερώτημα που πρέπει να τεθεί είναι γιατί θεωρούμε 1.000 χρόνια ιστορίας μια ενιαία εποχή και γιατί τη γνωρίζουμε ως Μεσαίωνα. Ήταν ο Γερμανός λόγιος Christopher Cellarius που, στα τέλη του 17ου αιώνα, δημοσίευσε ένα βιβλίο που κατοχύρωνε τη διαίρεση της ιστορίας σε τρεις εποχές: Αρχαία, Μέση και Σύγχρονη, στην οποία αργότερα θα προστεθεί η Μοντέρνα.

Με τον ορισμό του Μεσαίωνα, ως την περίοδος μεταξύ του 5ου και του 15ου αιώνα πέρασε στην ιστορία ως μια εποχή που η σημασία περιορίστηκε στο να βρίσκεται στο μέσο –εξ ου και το όνομα– δύο άλλων πιο σημαντικών εποχών.

Αυτή η άποψη της ιστορίας θα μπορούσε γραφικά να αναπαρασταθεί ως ένα τοπίο στο οποίο κυριαρχούν δύο επιβλητικά βουνά: η Αρχαία και η Σύγχρονη Εποχή, που χωρίζονται μεταξύ τους από μια κοιλάδα – τον ​​Μεσαίωνα. Πότε όμως ξεκίνησε αυτή η υποτιμητική θεώρηση της μεσαιωνικής χιλιετίας και μπορεί μια συγκεκριμένη εποχή, ή έστω ένα συγκεκριμένο πρόσωπο, να επισημανθεί ως υπεύθυνος αυτής της ιστορικής σύλληψης;

Ο δημιουργός μιας σκοτεινής εποχής

Το ιστορικό πλαίσιο στο οποίο γεννήθηκε η ιδέα ενός σκοτεινού Μεσαίωνα δεν είναι άλλο από την Ιταλική Αναγέννηση, συγκεκριμένα τον 14ο αιώνα, και ο πρώτος συγγραφέας που το εξέφρασε στα γραπτά του ήταν ο περίφημος Francesco Petrarca (Φραγκισκος Πετράρχης). Οι συνθήκες αυτής της ιστοριογραφικής εφεύρεσης είναι πλούσιες και περίπλοκες.

Εν συντομία, μπορούμε να πούμε ότι ο λόγος της περιφρόνησης του Πετράρχη για τον Μεσαίωνα πηγάζει από τη λαχτάρα του για την αρχαία Ρώμη. Ως μεγάλος γνώστης των Λατίνων κλασικών, ο Πετράρχης δεν μπορούσε να μην συγκρίνει την καταστροφική κατάσταση της Ιταλίας την εποχή που ζούσε του με την ένδοξη ρωμαϊκή εποχή. Ήταν τέτοια η δυσαρέσκεια του ποιητή της Τοσκάνης για τη δική του εποχή που, στην επιστολή του προς τους μεταγενέστερους, παρατήρησε: «Αν η αγάπη για τους δικούς μου ανθρώπους δεν με είχε εμποδίσει, θα ήθελα πάντα να είχα γεννηθεί σε οποιαδήποτε άλλη εποχή και να ξεχάσω την συγκεκριμένη”.

Για τον Πετράρχη, η παρακμή της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας είχε εγκαινιάσει μια εποχή που χαρακτηριζόταν από σκοτάδι και διαφθορά σε όλα τα επίπεδα: πολιτικό, θρησκευτικό και, πάνω απ’ όλα, πολιτιστικό. Σύμφωνα με αυτή την άποψη, κατά τον Μεσαίωνα η Εκκλησία ήταν διεφθαρμένη και οι τέχνες και η λογοτεχνία εισήλθαν σε μια σκοτεινή εποχή που, για τον Πετράρχη, κρατούσε ακόμη.

Στα Epistolae metricae του, ο μεγάλος ποιητής της Τοσκάνης το συνόψισε ως εξής: «Υπήρχε μια πιο ακμαία εποχή και πιθανότατα θα υπάρξει ξανά άλλη. Στη μέση, στην εποχή μας, βλέπεις μόνο συμφορές και ατιμίες». Αυτή η φράση συνοψίζει τέλεια την ιστοριογραφική αντίληψη που εξακολουθεί να υπάρχει σήμερα: ένας χρυσός αρχαίος αιώνας, ένας σκοτεινός Μεσαίωνας και ένας σύγχρονος αιώνας που επρόκειτο να επιφέρει την ανάκαμψη του πολιτισμού, δηλαδή την αναγέννησή του.

Η Γη της Επαγγελίας: η Αναγέννηση

Επιστρέφουμε στη σημασία των λέξεων: δεν μπορεί να ξαναγεννηθεί κάτι αν δεν ήταν ήδη νεκρό. Ο ίδιος ο όρος Αναγέννηση, ο οποίος, όπως και ο Μεσαίωνας, επινοήθηκε λίγο αργότερα, φέρει μαζί του τον σιωπηρό ισχυρισμό ότι κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα ο πολιτισμός ήταν νεκρός.

Είναι σαφές από τα αποσπάσματα του Πετράρχη ότι έβλεπε τον εαυτό του στο Μεσαίωνα. Σαν νέος Μωυσής, ο Τοσκανός ποιητής προέβλεψε τον ερχομό της γης της επαγγελίας της Αναγέννησης, αλλά ήταν οι διάδοχοί του στον ιταλικό ουμανισμό που κήρυξαν την άφιξη της νέας χρυσής εποχής.

Οι πρώτοι που μίλησαν για αναβίωση στο χώρο των γραμμάτων και των τεχνών ήταν μεγάλοι ουμανιστές του 14ου αιώνα. Εξέχων ανάμεσά τους ήταν ο διάσημος Τζιοβάνι Μποκάτσιο, ο αγαπημένος μαθητής του Πετράρχη. Στη συνέχεια, κατά τη διάρκεια του Quattrocento και του Cinquecento, πολυάριθμοι συγγραφείς στον τομέα των τεχνών και των γραμμάτων διακήρυξαν την αναγέννηση του πολιτισμού, ο οποίος είχε αναδυθεί από τις μεσαιωνικές του στάχτες για να αποτελέσει μια νέα χρυσή εποχή.

Ο μύθος συνεχίζει ακόμα και στις μέρες μας

Αυτή η ιστοριογραφική άποψη εξαπλώθηκε γρήγορα στην Ευρώπη. Ήταν πρώτα απ’ όλα η Λουθηρανική Μεταρρύθμιση που αγκάλιασε αυτήν την ιδέα, ειδικά λόγω της κριτικής της μεσαιωνικής Εκκλησίας που περιείχε, και τη διέδωσε ευρέως χάρη στην τυπογραφία.

Στη συνέχεια, ο Γαλλικός Διαφωτισμός υιοθέτησε αυτήν την ιστορική αντίληψη. Για συγγραφείς όπως ο Βολταίρος, ο Μεσαίωνας αντιπροσώπευε όλα τα κοσμικά λάθη από τα οποία προσπαθούσαν να σώσουν την ανθρωπότητα, όπως ο θρησκευτικός σκοταδισμός και η επικράτηση του δόγματος έναντι της λογικής.

Έκτοτε, η μόνη περίοδος κατά την οποία εκτιμήθηκε η μεσαιωνική εποχή ήταν ο ρομαντισμός, αν και με ειδυλλιακό τρόπο. Οι εκπρόσωποι αυτού του κινήματος αναδημιουργούσαν μια εποχή γεμάτη μυστήριο, θαύματα και λαογραφία. Οι πίνακες του Caspar David Friedrich ή τα μυθιστορήματα του Sir Walter Scott αντιπροσωπεύουν πολύ καλά αυτόν τον Μεσαίωνα με κάστρα, κατορθώματα και μονομαχίες μεταξύ ιπποτών για την αγάπη μιας κυρίας.

Προφανώς, κανένα από τα δύο οράματα, το αναγεννησιακό ή το ρομαντικό, δεν δικαιώνει αυτό που ήταν οι λεγόμενοι μεσαιωνικοί αιώνες. Ο Μεσαίωνας, όπως όλες οι ιστορικές εποχές –όπως και η δική μας– ήταν μια εποχή φωτός και σκιάς. Μια εποχή, εν ολίγοις, που αν την προσεγγίσουμε χωρίς προκατάληψη, έχει ακόμα πολλά μαθήματα να μας δώσει!